Meta, Google ve X oltalamadan nasıl reklam geliri elde ediyor?

“Reklamın iyisi kötüsü olmaz.”

Bir ürün, hizmet, kişi veya organizasyonun adının yayılması, duyurulmasında aracıdan (reklamdan) bağımsız, geniş kitlelere duyurulmasının sağladığı fayda üzerinde durulur. Belki bazı durumlar için bu geçerli olsa da aracı yani reklamın da kötüsü olabilir. Potansiyel hedef kitlesine verebileceği zarar itibariyle reklamın kötüsünü bu yazıda inceleyeceğiz.

Sosyal medya mecralarının reklam araçları kullanılarak kimlik hırsızlığı ve dolandırıcılık yöntemlerine dair 2019’da Teyit’te yayınladığımız #OltayaTakılma yazı dizisinde bu çarkın nasıl işlediğini örnekleri ve korunma yöntemleriyle dijital okuryazarlık literatürüne katkı sunmak amacıyla hazırlamıştık. Aradan geçen beş yıl içinde, reklam araçlarının kötü niyetli kullanımının içeriği ve yöntemi kısmen değişse de hedefi değişmedi.

Bu yazıda, genellikle dijital platform olarak adlandırdığımız dev ölçekli ve aynı zamanda tekelci eğilimlere sahip teknoloji şirketlerinin birincil gelir kaynağını oluşturan reklam araçları kullanılarak yapılan dolandırıcılık faaliyetlerini Meta, X (Twitter) ve Google’dan örneklerle anlatmaya çalışacağız.

2023’te on binlerce dolandırıcılık amaçlı reklam yayınlandı

Küresel düzeyde 2023 boyunca Meta reklam ağında en az bin 98 hesapla 53 bin 904 reklam, Google’da 44 hesapla 221 reklam, Twitter’da 8 hesapla 8 dolandırıcılık amaçlı reklam tespit ettik. Bu reklamlar Meta’da en az 530 milyon, Google’da 45 milyon, X’te 2 milyon 300 bin kez görüntülendi. Araştırmada kullanılan veri setinde  Meta’nın çoğunluğu oluşturmasının nedeni, Reklam Kütüphanesi aracının görece şeffaf bir araştırmaya olanak sağlaması.

Google ve X’te tespit edilen hesapların ve reklamların tamamı Türkiye hedefliyken Meta’da tespit edilen 578 hesap ile 2 bin 41 reklam yayınlandı. 2023 boyu Türkiye’de tespit edilen dolandırıcılık amaçlı Meta reklamlarının içinde 167 hesap 22 farklı para birimi üzerinden sadece son 3 ayda 1 milyon 189 bin 64 TL’lik harcama yaptı. Bu hesaplardan 36’sı sadece 1-7 Kasım 2023 haftasında 480 reklama 562 bin 414 TL harcayarak politik, toplumsal reklamların yüzde 21’ini oluşturdu.

Türkiye’de Meta üzerinden yanıltıcı reklamların yayılmasında büyük oranda az takipçili sayfalar veya ismi değiştirilmiş hesaplar kullanılsa da 15 onaylanmış hesap tespit edildi. Reklamların yayınlandığı hesaplar arasında Meta’da toplam 15 onaylanmış hesap yer aldı: ABD’li olimpik yüzücü Laure Wilkinson, ABD’li müzisyen Karla Davis, İtalyan müzisyen Mauro Nardi, Hollandalı manken Doutzen Kroes, Dominik Cumhuriyeti Gençlik Eski Bakanı Jorge Minaya, Angola telekomünikasyon şirketi Movicel, Brezilyalı siyasetçiler Ruy Irigaray ve Bispo Inaldo Silva ve Bangladeşli yönetmen Rezwadud Mahin bu isimler arasında. Google ve X’te yayılan reklamların bir kısmı da yine onaylanmış hesaplarla dolaşıma sokuldu. 

Türkiye haricinde Meta reklam ağında 565 hesap 51 bin 863 dolandırıcılık reklamı yayınladı. Bu reklamlar 30 dilde 43 ülkeyi ¹ hedef aldı. Reklam yayınlanan hesaplar arasında 51 onaylanmış hesap ² tespit edildi. 

Enerji şirketlerinin hisselerine ortaklık iddiası, oltalama içeriklerinde sıkça kullanılıyor

Oltalama reklamlarında en sık karşılaşılan kurgulardan biri, enerji, petrol ile doğalgaz üretim ve dağıtım şirketlerinin yer aldıkları oldu. Toplumda etki gücü yüksek olan siyasetçi, sanatçı, iş insanı, sporcuların da kullanıldığı bu oltalama reklamlarında, şirketlerin hisse paylarının satışa çıkarıldığı veya kâr payı dağıtımı yoluyla pasif gelir elde etme vaadi yer aldı. 

Bu kurgularda BOTAŞ, TPAO, Enerya Gaz, TÜPRAŞ ve Erdemir şirketlerinin  adı geçerken, siyasetin önemli figürleri Recep Tayyip Erdoğan, Kemal Kılıçdaroğlu, Ali Yerlikaya, Fatih Dönmez, Vedat Işıkhan, Mustafa Varank, Binali Yıldırım, Sinan Oğan ve Ali Babacan gibi siyasetçiler ve 2023 Haziran’da değişen Bakanlar Kurulu görseli de kullanıldı.

Bu tür reklamlara tıklayan kullanıcının ilk yönlendirildiği yer bir haber sitesinin sahte bir kopyası oluyor. Kullanıcı sayfada yer alan yönlendirmeleri takip ettiğinde ise kişisel bilgilerinin talep edildiği bir forma yönlendiriliyor. Oltalama saldırılarına maruz kalan insanların anlattıklarına göre, formdaki bilgilere erişen dolandırıcılar kurumsal bir firmadan aradıklarını iddia ederek, mağdurların dolandırıcılık faaliyeti için kullanılan bazı uygulamaları telefonlarına indirmelerini ve genellikle dolar üzerinden bu uygulamalarda yatırım yapmalarını söylüyorlar.

Benzer kurgular, internet kullanıcılarında merak uyandıracak ve onları içerikle etkileşime geçirecek şekilde de tasarlanıyor. Örneğin İçişleri Bakanı Ali Yerlikaya’nın önemli bir açıklama yaptığına dair reklama tıklandığında, kullanıcılar sahte bir haber sitesine yönlendiriliyordu. Sahte bir haber metninin sonunda ise yine iletişim bilgilerinin alındığı bir kayıt formu yer alıyordu.

Avrupa hedeflemeli oltalama reklamlarında da enerji şirketlerinin Türkiye’dekine benzer bir mesajla kullanıldığı tespit edildi. Slovakya hedefli MOL Grup Slovakia ve Slovnaft, Bulgaristan hedefli Lukoil, Romanya hedefli Romgaz ve Rompetrol, Azerbaycan hedefli Socar, Portekiz hedefli Galp Portugal, İtalya hedefli Eni, Fransa hedefli Total, İspanya hedefli Repsol, Belarus hedefli Gazprom, Meksika hedefli Pemex.

Google’ın görüntülü reklam ağı, arama ağı gibi pazarlama araçları kullanılarak da hem Google aramalarında, hem YouTube aramalarında hem de YouTube’da video içi reklam modellerinde benzer oltalama reklamlarına rastlamak mümkün. 

Oltalamada kullanılan yöntemler kadar kurgular da çeşitli 

Oltalama dolandırıcılığında aynı işleve sahip farklı kurgular karşımıza çıkabiliyor. Sıradan insanların bir anda nasıl zengin olduğunu anlatan haber formatı bunlardan biri. Haber bültenlerinde yer alan ilginç insan hikayelerine benzeyen bu anlatılarda, sözde pasif gelir elde ettikleri iddiasıyla  bir anda borçlarını ödeyen, aile bütçesine katkı sağlayan ve hatta ev veya araba satın alan insanların hikayeleri yer alıyor.  Bu hikayeler, reklamın hedef kitlesinde bulunan ve dolandırılma tehdidi altındaki kullanıcıların cazip vaatlerle kandırılmasını sağlıyor.

Yalnızca sıradan insanların değil, toplumun odağındaki kişilerin yer aldığı oltalama kurguları da mevcut. Bu paylaşımlarda özellikle “kariyerinin sonu geldi”, “mikrofununun açık olduğunun farkında değildi” gibi merak duygusunun harekete geçirecek  başlıklar yer alıyor. Tutuklanma, bankaların davacı olması, gizli bilgilerin ifşa edilmesi temalarıyla yayınlanan oltalama reklamlarında siyasetçiler, gazeteciler, iş insanları, sanatçılar, sporcular ve influencer’lar kullanılıyor.

Türkiye’deki oltalama reklamlarında İsmail Saymaz, Fatih Portakal, İsmail Küçükkaya, Yılmaz Özdil, Fatih Altaylı, Didem Arslan Yılmaz, Bilal Erdoğan, Selçuk Bayraktar, Ahmet Bolat, Aydın Doğan, Hüsnü Özyeğin, Murat Boz, Hazal Kaya, Burak Özçivit, Uraz Kaygılaroğlu, Hande Erçel’in kullanıldığı örnekler tespit edildi.

Örneğin gazeteci İsmail Saymaz’ın tutuklandığına dair bir haber kurgusu ile paylaşılan oltalama reklamına tıklandığında, Saymaz’ın “gizli” bir yatırım tavsiyesi dolayısıyla kayıtlardan silinen sahte bir röportajına ulaşılıyor. Sayfanın çeşitli alanlarında verilen linklerle kullanıcılar yine kişisel bilgilerinin toplandığı bir forma yönlendiriliyor. Tıpkı daha önce bahsettiğimiz enerji şirketleri oltalamasında olduğu gibi dolandırıcılar vatandaşları arıyor ve bir uygulama indirterek para yatırmalarını sağlıyor.

Şarkıcı Murat Boz örneğinde de, yine benzer bir sahte ropörtaj “Özel Haber:Murat Boz’un son yatırımı hükümeti ve büyük bankaları ürküttü” başlığıyla paylaşılmış. Kullanıcılar bu örnekte de sahte bir yatırım formuna yönlendiriliyorlar.

Sayfanın altında yer alan farklı medya kuruluşlarının isimleri ise, kullanıcılarda bu kayıt sayfasının güvenilir olduğu izlenimi uyandırmak için kullanılıyor. 

A101’in ‘’Aldın aldın’’ kampanyası oltalama reklamlarında kullanıldı

Oltalama faaliyetlerinde, kullanıcıları çok hızlı karar vermeye sürüklemek en temel taktiklerin başında geliyor.. Kısıtlı süre veya kısıtlı başvuru kontenjanı vurgusuyla, potansiyel mağdurların şüphe duymaya veya araştırmaya fırsatları kalmadan tuzağa düşmesi amaçlanıyor.

Ülkedeki en yaygın market zincirlerinden biri olan A101’in ‘’Aldın aldın’’ sloganı, dolandırıcıların sıkça kullandığı kurgulardan biri oldu. 

A101’in kısıtlı gün veya sayıdaki bazı ürünlerde ses getirici indirim kampanyaları, kullanıcıların, oltalama reklamlarını gerçek sanmalarına ve A101’in internet sitesine benzetilen hayalet sitelerden kredi kartlarıyla alışveriş yapmalarına sebep oldu. Bu vakalara dair kullanıcı beyanlarına şikayet forumlarında denk gelmek mümkün.

Kamu kurumlarının da oltalamalarda sıkça adı geçiyor

Yaklaşık 200 hesabın Hazine ve Maliye Bakanlığı, İletişim Başkanlığı, CİMER gibi kamu kurumlarının adıyla açılan sahte hesaplardan oltalama amaçlı reklamlar yayınladığını tespit ettik. Bu reklamlarda genellikle kredi kartı aidatı iadesine yönelik gerçek olmayan vaatler yer alıyordu.

Banka hesaplarının taklit edildiği oltalama faaliyetlerinde ise piyasadaki mevcut ihtiyaç kredisi faiz oranlarından çok düşük oranların reklamının yapıldığını ve hedef kitlenin yoluyla iletişim bilgilerinin istendiğini tespit ettik. 

Bir kripto para alım-satım platformu olan Paribu taklit edilerek, halihazırda belli bir meblağ üzerinden kripto para yatırımı olan kullanıcılara hediye kripto para verileceğine yönelik ödül duyuruları da X’de karşımıza çıkan oltalama reklamlarının başında geldi.

Benzer oltalama reklamlarını farklı ülkelerde de görmek mümkün 

Türkiye’de kullanılan sansasyonel haber görünümlü oltalama reklamlarıyla aynı özellikleri gösteren oltalama reklamları Kazakistan’dan Kanada’ya, Portekiz’den Japonya’ya, Meksika’dan Güney Afrika’ya kadar farklı ülkelerde Meta ağı üzerinden yayınlanmaya devam ediyor. Söz konusu reklamlarda Türkiye ile benzer şekilde, yine toplumun farklı kesimlerinin güvenini kazanmış siyasetçiler, iş insanları, sanatçılar, sporcular, gazeteciler ve ünlüler kullanılıyor. 

Örneğin Fransız futbolcu Kylian Mbappé’nin röportajı sonrası binlerce insanın ATM’lere akın ettiğine dair oltalama reklamına tıklandığında kullanıcılar ünlü futbolcunun kısa zamanda nasıl kolay para kazandığını anlattığı sahte bir haber sayfası yönlendiriliyor.  Sayfanın içinde farklı yerlerden yönlendirmeler olduğu gibi sayfanın sonunda da yine bir iletişim formu yer alıyor.

Oltalama reklamlarında İngiltere İşçi Partisi lideri Keir Starmer, İtalya Başbakanı Giorgia Meloni, Belarus Devlet Başkanı Aleksandr Lukaşenko gibi siyasetçiler; BBC News sunucusu Maryam Moshiri, Suudi gazeteci Ahmad Al Shugairi, İtalyan gazeteci Bruno Vespa, Estonyalı TV ve radyo sunucusu Anu Välba gibi gazeteciler; X ve Tesla gibi küresel çapta bilinen şirketlerin sahibi Elon Musk gibi iş insanları; Jean Dujardin gibi sanatçılar; Kylian Mbappé, Alexis Sanchez, Roy Keane gibi sporcular da dahil olmak üzere 64 tanınan kişinin kullanıldığı tespit edildi.

Yeni bir yöntem: Oltalama sarmalı

Yıl boyunca yayınlanan oltalama reklamlarında özellikle 2023 sonuna doğru yeni bir yöntemin dolaşıma girdiğini gördük. Oltalama yöntemiyle dolandırılan insanlara, -muhtemelen yeniden hedefleme kullanılarak- gösterilen reklamlar ile reklamverene başvurarak parasını geri alabileceği illüzyonu yaratılmak istendi. Bu reklamlarda yaratılan personalar genellikle avukatlık ofisleri ve Interpol oldu. İlk kez karşılaştığımız bu yöntemin adına oltalama sarmalı demeyi uygun gördük.

Sınırlı örnekler ile üzerinden geçtiğimiz reklam araçları kullanılarak yapılan oltalama faaliyetlerinde geniş dil modeli (LLM) ve üretken yapay zekâ uygulamalarının ne kadar başat rol oynadığını görüyoruz. Karşı karşıya olduğumuz tehditler ve fırsatları öncelikle anlamak, anlamlandırabilmek için medya okuryazarlığının ne kadar hayati bir beceri olduğunu bir kez daha bu vesileyle görüyoruz.

1. Ülkeler: Almanya, Avusturya, Belçika, Bulgaristan, Danimarka, Fransa, Hollanda, Hırvatistan, Lüksemburg, Macaristan, Polonya, Portekiz, Romanya, Slovenya, Slovakya, Yunanistan, İrlanda, İtalya, İspanya, Finlandiya, İsveç, Çek Cumhuriyeti, Estonya, Letonya, Malta, Kıbrıs, Litvanya, Azerbaycan, Meksika, Yeni Zelanda, Kanada, Avustralya, Şili, İngiltere, İskoçya, Galler, Kuzey İrlanda, İsviçre, Kazakistan, Japonya, Malezya, Belarus, Güney Afrika.
   
   Diller: Almanca, Bulgarca, Danimarkaca, Fransızca, Hollandaca, Hırvatça, Macarca, Lehçe, Portekizce, Romence, Slovence, Slovakça, Yunanca, İngilizce, İtalyanca, İspanyolca, Fince, İsveççe, Çekçe, Estonca, Letonca, Litvanca, Azerice, İsviçrece, Kazakça, Japonca, Belarusça, Rusça, Arapça, Çince. ↩︎
2. Jorge Minaya (Dominik Cumhuriyeti Gençlik Eski Bakanı), Doutzen Kroes (Hollandalı manken), Laura Wilkinson (ABD’li olimpiyat şampiyonu yüzücü), Mauro Nardi (İtalyan müzisyen), Karla Davis (ABD’li müzisyen), Bestòr (müzisyen), Ruy Irigaray (Brezilyalı siyasetçi), Stéphanie Pareja (Fransız aktris), World Affairs Council of the Quad Cities (ABD’de bir STK), Bispo Inaldo Silva (Brezilyalı siyasetçi), Square Enix Products (ABD’li e-ticaret sayfası), Prefeitura Santa Rita Do Sapucaí (Brezilya Santa Rita Do Sapucaí Belediyesi), Bemore (müzik grubu), GIFT FRED (e-ticaret markası), Louisadonna (Fransız müzisyen), Gbenga Daniel (Nijeryalı senatör), DJ Mike Morino (Alman müzisyen), Sergio Graf Montero (Meksikalı siyasetçi), Salomon Nirisarike (Ruandalı futbolcu), Carmen Lynch (ABD’li komedyen), Flyboy Tarantino (müzisyen), Asuquo Ekpenyong (Nijeryalı siyasetçi), Vanessa Broussard (ABD’li gazeteci), Daniel Levitin (ABD’li psikolog), Facção Caipira (müzik grubu), Willfreedo (müzik grubu), Mark Sixma (Hollandalı müzik yapımcısı), Patrick J. McGinnis (ABD’li iş insanı), Goran Barjaktarević (Yugoslav eski futbolcu), Alexandra Damiani (müzisyen), Wadah Khanfar (Filistinli iş insanı), Luisa Angrisani (İtalyan siyasetçi), Runlab (Rus e-ticaret sitesi), Tarksangat (Hindistanlı haber sitesi), Sat Prakash Rana (Hindistanlı siyasetçi), Current Joys (kişisle blog), Erwin Raphael McManus (ABD’li yazar, din adamı), Elias Tzikas (Yunan müzisyen), Andrea Del Rosario (ispanyol oyuncu), Lozko Lozev (Bulgar siyasetçi), Martha Moyano (Perulu siyasetçi), Francisco Martin (müzisyen), The Jordan Harbinger Show (podcaster), Justin Love (müzisyen), Nick Sinckler Fan Page (blog), Orquesta Filarmónica de Bogotá (Bogota Filarmoni Orkestrası), Jeffery Miller (müzisyen), K-otic Starmaker (müzisyen), Attention Thieves (müzisyen), Υπουργείο Ανάπτυξης και Επενδύσεων (Yunanistan Kalkınma Bakanlığı), PalPay (Filistinli banka), Lubna gourion (Fransız oyuncu) ↩︎